پیش از این، در صفحه نخست رواق درباره سیدعبدالحمید سجادی، از علمای مبارز و معاصر افغانستانی سخن گفتیم و امروز قصد داریم یکی دیگر از علمای این خطه را که پیکرش در حرم مطهر امام رضا(ع) آرام گرفته‌ است به شما معرفی کنیم: ملاعبدالله، مشهور به فاضل قندهاری.

نبرد جانانه با استعمار

ملاعبدالله در سال ۱۱۹۱ خورشیدی، یعنی حدود ۲۰۹ سال پیش در قندهار به دنیا آمد. پدرش، ملانجم‌الدین از علمای برجسته شیعه در افغانستان بود و فاضل، مقدمات دروس دینی را نزد وی فرا گرفت. این دوران، از نظر سیاسی برای مسلمانان منطقه خاورمیانه دوران خوبی نبود. دولت‌های حاکم بر منطقه به تدریج رو به ضعف گذاشته بودند؛ سرزمین بزرگ هندوستان، تحت استعمار انگلیس قرار گرفته بود و انگلیسی‌ها برای حفظ این مستعمره، چشم طمع به خاک افغانستان داشتند و از وحدت و انسجام مردم ساکن این خطه جلوگیری می‌کردند. طولی نکشید که فتنه آقاخان محلاتی، سرکرده اسماعیلیه در ایران با تحریک و حمایت مستقیم انگلیس آغاز شد و فرار او به کابل، شرایط منطقه را بدتر کرد.

در سال ۱۲۱۸ خورشیدی، انگلیسی‌ها رسماً وارد خاک افغانستان شدند و درصدد اشغال آن برآمدند. فاضل قندهاری که در این زمان ۲۷ سال داشت، با همراهی خاندان و دوستانش و برای بیرون راندن اشغالگران بریتانیایی دست به قیامی بزرگ زد. در این زمان قندهار به اشغال انگلیسی‌ها درآمده‌ بود. فاضل پیش از هر اقدامی، راه کابل را در پیش گرفت و با علمای اهل ‌سنت درباره وضعیت پیش ‌آمده به گفت‌وگو نشست و به آن‌ها یادآور شد که امروز درمان این درد جز در سایه وحدت ممکن نیست.

برای علما از جنگ‌های صلیبی مثال آورد و در نهایت آن‌ها را با خود هم‌داستان کرد. در نخستین روزهای سال ۱۲۲۰ خورشیدی، مردم کابل، جلال‌آباد، قندهار و دیگر نقاط افغانستان به صورت متحد و تحت فرماندهی محمد اکبرخان علیه انگلیسی‌ها قیام کردند و در مدت کمی آن‌ها را با وارد آوردن تلفات سنگین به فرار وادار کردند. این پیروزی در تاریخ افغانستان نقطه درخشانی بود که با شعار وحدت و پایمردی فاضل قندهاری و همفکران میسر شد. با این حال، حدود ۱۲ سال بعد، در ۱۲۳۲ خورشیدی، دوست محمدخان، حاکم وقت افغانستان برای تثبیت حکومت خودش با انگلیسی‌ها سازش کرد و عملاً نتایج آن قیام تاریخی را بر باد داد. در پی این خیانت آشکار، بسیاری از مخالفان انگلیس از افغانستان تبعید شدند که یکی از آن‌ها، فاضل قندهاری بود.

اقامت دائمی در مشهدالرضا(ع)

فاضل پس از خروج از افغانستان، ابتدا تصمیم به اقامت دائمی در مشهد گرفت؛ اما مدتی بعد، برای تکمیل درس راهی نجف اشرف شد و در محضر بزرگانی مانند شیخ مرتضی انصاری به فراگیری دانش پرداخت و به دلیل استعداد فراوانی که داشت، خیلی زود به عنوان عالمی توانا و فقیهی نام‌آور شناخته شد و علاقه‌مندان زیادی پیدا کرد. فاضل قندهاری پس از تکمیل درس، دوباره راهی مشهد شد و در حوزه علمیه این شهر به تدریس و تحقیق پرداخت. آقابزرگ تهرانی درباره فاضل قندهاری می‌نویسد: «وی عالمی جامع و ذوفنون بود که در هر علمی، ید طولا و معرفت عظما داشت». فاضل به سرعت در زمره علمای نامدار و شناخته شده مشهد قرار گرفت و به دلیل تسلط بر علوم مختلف، تدریس دانش‌های گوناگونی مانند فقه، اصول، تفسیر، کلام، حکمت، تاریخ و ادبیات را برعهده داشت.

افزون بر این‌ها، فاضل قندهاری، شاعری توانمند هم بود و در اشعارش، «وصال» تخلص می‌کرد و هم به فارسی و هم به عربی، اشعاری زیبا و قوی می‌سرود: «دادیم ز دست دامن عقل / کردیم به باد خرمن عقل / صد شور ز عشق در سر افتاد / گردید خراب مسکن عقل / تیری زده ‌است عشق بر جان / کز هم بدرید جوشن عقل / از جذبه او وصال سر را / بنمود برون ز روزن عقل». فاضل با وجود زندگی دائمی در مشهد، لحظه‌ای از اوضاع افغانستان و فعالیت‌های استعمار در آن غافل نبود.

انگلیسی‌ها دائماً از حکومت افغانستان درخواست می‌کردند مانع فعالیت طرفداران فاضل قندهاری در میان شیعیان و اهل ‌سنت شود. این عالم مبارز و آگاه که در پایان عمر به دلیل بیماری قادر به حرکت نبود، تا آخرین لحظات عمر، مبارزه با استعمار، تدریس و تحقیق را رها نکرد و سرانجام در سال ۱۲۷۳ خورشیدی در ۸۲ سالگی دار فانی را وداع گفت و در دارالضیافه حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. از آثار معروف به جا مانده از فاضل قندهاری می‌توان به «البرهان فی قطع شبه الشیطان (برهانیه)»، «تجویدالقرآن»، «تحریر الاصول»، «تذکره العلما»، «دلاله السالکین فی قواعد العارفین» و «کحل الطرف فی علم الصرف» اشاره کرد.